Marta Bauer
Wydział Farmaceutyczny, Gdański Uniwersytet Medyczny
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
Soczewki kontaktowe należą do grupy tzw. materiałów medycznych, czyli produktów otrzymywanych z tworzyw sztucznych (biomateriałów), które są kompatybilne i tolerowane przez ludzkie tkanki, a ich stosowanie nie powoduje negatywnych reakcji organizmu.
Statystyki pokazują, iż z biegiem lat zwiększa się odsetek osób, które wybierają właśnie taki sposób korekcji wad wzroku. Trend ten nie jest zaskakujący biorąc pod uwagę wygodę użytkowania i względy estetyczne. Warto jednak spojrzeć na problem od strony naukowej. Soczewki kontaktowe to nie tylko zalety. Ich regularne stosowanie może przynieść komplikacje w postaci bakteryjnych lub grzybiczych infekcji oka.
Historia powstania soczewek kontaktowych sięga pierwszej połowy XX wieku, kiedy po raz pierwszy do ich produkcji zastosowano tworzywo sztuczne (dokładniej PMMA, polimetakrylan metylu). Przełomem było jednak otrzymanie masy hydrożelowej, która pozwoliła na wytworzenie soczewek bardziej kompatybilnych z powierzchnią oka oraz przepuszczalnych dla gazów. Obecnie spotkać można 2 rodzaje soczewek kontaktowych: hydrożelowe oraz wykonane z mieszanki hydrożelu i silikonu w różnych proporcjach. Oba typy należą do tzw. miękkich soczewek kontaktowych. Agencja Żywności i Leków wprowadziła schemat nadawania nazw tworzywom sztucznym tak, aby można było łatwiej określić ich kategorię. Połączenia hydrożelowo-silikonowe zawsze posiadają przyrostek –filcon, natomiast nazwy pozostałych materiałów zakończone są na –focan.
Już kilka lat temu udowodniono, że powierzchnia soczewek sprzyja kolonizacji przez drobnoustroje. Mogą one działać jak wektor i przenosić patogeny w obręb gałki ocznej powodując rozwój infekcji. Nieprawidłowa higiena i nieprzestrzeganie zaleceń korzystania z soczewek kontaktowych mogą także doprowadzić do powstania biofilmu. Formowanie struktury można podzielić na dwa podstawowe etapy, niezależnie od rodzaju kolonizowanego materiału. W pierwszym stadium następuje tzw. adhezja tymczasowa, ponieważ komórki mikroorganizmów utrzymują się na powierzchni jedynie dzięki słabym oddziaływaniom takim jak siły van der Waalsa i są łatwe do usunięcia. W drugim stadium dochodzi do ustalenia adhezji nieodwracalnej gdzie drobnoustroje nie wykazują ruchów Browna i nie mogą być usunięte z powierzchni prostymi metodami takimi jak przemywanie. Warto zauważyć, że mikroorganizmy, które tworzą biofilm są trudniejsze w eradykacji i zazwyczaj wykazują wyższą oporność na rutynowo stosowaną terapię antybiotykową. Naturalnie okolica oka posiada własną mikroflorę jednak jej znaczenie jest mało istotne a drobnoustroje usuwane są dzięki mechanizmom obronnym, które opierają się przede wszystkim na produkcji peptydów przeciwdrobnoustrojowych i białek (defensyny, LL-37, dermicydyna, lizozym) oraz wydzielaniu płynu łzowego, który poza rozprowadzaniem substancji aktywnych przemywa gałkę oczną.
Do najczęstszych komplikacji związanych ze stosowaniem soczewek kontaktowych zaliczyć można zapalenie spojówek, zapalenie rogówki (rzadkie, jednak w wielu przypadkach kończy się utratą wzroku w wyniku bliznowacenia), wrzody obwodowe, naciekanie rogówki, grzybicze zapalenie rogówki, czy zespół CLARE (z ang. Contact Lens-Induced Acute Red Eye, czyli tzw. ostry zespół czerwonego oka wywołany używaniem soczewek kontaktowych), który także często jest jednym z objawów stanu zapalnego. Głównymi czynnikami etiologicznymi wymienionych wyżej jednostek chorobowych są drobnoustroje z rodzaju Staphylococcus aureus, Staphylococcus epidermidis, Pseudomonas aeruginosa, Haemophilus influenza, Streptococcus pneumoniae. Uważa się, że w ok. 90% przypadków za infekcje odpowiedzialne są właśnie bakterie. Grzybicze zapalenie rogówki wywoływane jest głównie przez 3 gatunki: Aspergillus sp., Fusarium sp. i Candida sp. (szczególnie C. albicans).
Materiały, z jakich wytwarzane są soczewki kontaktowe wraz z postępem nauki i biegiem lat ulegają modyfikacjom, co niesie ze sobą zmiany w ich właściwościach fizycznych. Podatność soczewek kontaktowych na adhezję bakteryjną rośnie wraz ze wzrostem ich hydrofobowości oraz stopniem szorstkości powierzchni. Czas potrzebny na przyczepianie się komórek bakteryjnych do powierzchni tworzywa jest parametrem zależnym od szczepu bakteryjnego. Przeprowadzono doświadczenie, w którym porównano czas niezbędny do zajścia procesu adhezji drobnoustrojów do powierzchni soczewek hydrożelowych. Warstwa komórek S. epidermidis była widoczna po 2h od rozpoczęcia testu, natomiast wyniki uzyskane dla szczepu P. aeruginosa okazały się szczególnie zaskakujące. Etap adhezji bakteryjnej przebiegł w zaledwie 5 min. Komórki o silniejszych właściwościach hydrofobowych wykazują większe predyspozycje do kolonizacji powierzchni soczewek. Przypuszcza się także, iż adsorpcja niektórych składników płynu łzowego (mucyn, IgA, lizozymu i laktoferryny) zwiększa prawdopodobieństwo zasiedlenia przez mikroorganizmy. Ustalono, iż niektóre gatunki grzybów produkują enzymy, które mogą powodować degradację tworzywa poprzez jego depolimeryzację. Uważa się, że procesowi kolonizacji sprzyja wysoka zawartość wody w materiale stosowanym do produkcji soczewek. FDA dokonała ich podziału na soczewki o niskiej zawartości wody (<50%) oraz o wysokiej zawartości wody (>50%). Wpływ uwodnienia tworzywa sztucznego na stopień adhezji bakteryjnej może mieć związek z powstawaniem mikrośrodowiska bardziej sprzyjającego namnażaniu drobnoustrojów i lepszej dostępności substancji odżywczych, które mogą swobodnie przenikać przez warstwę tworzywa sztucznego. Wyniki badań na ten temat są jednak dość niejednoznaczne. Obserwacje epidemiologiczne wskazują na kolejny ważny czynnik ryzyka, który związany jest ze zbyt długą eksploatacją soczewek. Ich oddziaływanie z powierzchnią oka zaburza mechanizmy obronne rogówki, co sprawia, że jest ona bardziej podatna na uszkodzenia i infekcje.
Podstawą w zapobieganiu rozwojowi zakażeń zarówno bakteryjnych jak i grzybiczych jest prawidłowa higiena. Nie jest tu mowa jedynie o higienie rąk, ale także o higienie dotyczącej korzystania z soczewek kontaktowych, ponieważ oko należy do jednych z najbardziej wrażliwych organów. Użytkownicy powinni przestrzegać zaleceń dotyczących przechowywania, konserwacji i terminu przydatności produktów. Uwaga ta odnosi się przede wszystkim do soczewek przeznaczonych do użytku jednorazowego. Każda infekcja niesie za sobą prawdopodobieństwo uszkodzenia narządu wzroku, a świat jest taki kolorowy.