Małgorzata Matyka- polski i europejski rzecznik patentowy

Przemysł chemiczny jako jedna z największych gałęzi przemysłu światowego zaczyna inwestować w zrównoważony rozwój i zaspokajanie potrzeb konsumentów poprzez dostarczanie coraz bardziej bezpiecznych produktów chemicznych, półproduktów czy też sposobów ich otrzymywania oraz inwestycje w ochronę środowiska poprzez redukowanie lub eliminację zanieczyszczeń środowiska.

Duże zapotrzebowanie na lepsze i bezpieczniejsze produkty stawia przed przemysłem chemicznym wiele wyzwań.

Nowoczesne technologie chemiczne, innowacyjne i selektywne syntezy z zastosowaniem w różnych dziedzinach przemysłu od chemii poprzez farmację do biotechnologii, zmniejszenie ilościowej produkcji do skali laboratoryjnej czy półtechnicznej, jest również postępem naukowo-technicznym i może być przedmiotem wynalazku.

Ustawa Prawo własności przemysłowej¹ nie zdefiniowała pojęcia wynalazku, a jedynie wyznaczyła zakres przesłanek, które powinien spełniać wynalazek aby uzyskać patent. I tak, patenty są udzielane, bez względu na dziedzinę techniki, na wynalazki, które są nowe, posiadają poziom wynalazczy i nadają się do przemysłowego stosowania².

Zatem patent to dokument urzędowy, który stwierdza własność wynalazku i daje jego posiadaczowi wyłączność korzystania z niego na terytorium danego kraju, w którym ubiegał się o ochronę. Monopol z wynalazku jaki uzyskuje uprawniony ma charakter terytorialny.

Przykłady kategorii wynalazków chemicznych (sensu largo), które mogą być chronione z tytułu uzyskania patentu to:

•    substancja chemiczna  (produkt) – powinien być zdefiniowany poprzez wskazanie struktury;

•    sposób  wytwarzania  substancji  chemicznej (proces/synteza) – powinien być zdefiniowany poprzez wykonywanie kolejnych czynności w określonych warunkach;

•    kompozycja farmaceutyczna (np. skład tabletki) – powinna być zdefiniowana poprzez podanie pełnego składu jakościowego i ilościowego wszystkich składników;

•    sposób wytwarzania kompozycji farmaceutycznej (proces/technologia) – powinien być zdefiniowany poprzez wykonywanie kolejnych czynności w określonych warunkach;

•    forma farmaceutyczna (np. nowa forma tabletki czy kapsułki itp.) - powinna być zdefiniowana poprzez postać;

•    zastosowanie medyczne (pierwsze i kolejne zastosowania medyczne, czyli użycie w leczeniu danego schorzenia, obejmujące dawkowanie i schemat podawania leku).

Zgłoszenie wynalazku odbywa się na wniosek złożony do Urzędu Patentowego. Poza wnioskiem załącza się opis wynalazku ujawniający jego istotę, zastrzeżenia patentowe oraz skrót opisu.  Gdy do lepszego zrozumienia istoty wynalazku potrzebne są rysunki to powinny być dołączone do wniosku.

Aby dany wynalazek uzyskał patent musi on spełniać przesłanki ściśle zdefiniowane w ustawie Prawo własności przemysłowej. Do przesłanek tych należy nowość wynalazku w skali światowej, poziom wynalazczy oraz wynalazek musi nadawać się do przemysłowego stosowania.

Charakteryzując poszczególne przesłanki trzeba zacząć od najważniejszej, czyli nowości. Wynalazek uważa się za nowy, jeśli nie jest on częścią stanu techniki. Przez stan techniki rozumie się wszystko to, co przed datą, według której oznacza się pierwszeństwo do uzyskania patentu, zostało udostępnione do wiadomości powszechnej w formie pisemnego lub ustnego opisu, przez stosowanie, wystawienie lub ujawnienie w inny sposób. Za stanowiące część stanu techniki uważa się również informacje zawarte w zgłoszeniach wynalazków lub wzorów użytkowych, korzystających z wcześniejszego pierwszeństwa, nieudostępnione do wiadomości powszechnej, pod warunkiem ich ogłoszenia w sposób określony w ustawie³.

Drugą przesłanką jest poziom wynalazczy, którego synonimem jest nieoczywistość. Wynalazek posiada poziom wynalazczy, jeżeli nie wynika dla znawcy, w sposób oczywisty, ze stanu techniki. Wynalazek nie może wynikać z rutynowej pracy wynalazcy i musi być osiągnięty za pomocą konkretnych środków technicznych⁴.

Trzecią przesłanką jest możliwość przemysłowego zastosowania wynalazku, czyli uzyskany wytwór lub wykorzystany sposób według wynalazku musi być w rozumieniu technicznym odtwarzalny za każdym razem. Ujawnienie istoty wynalazku w opisie po-przez cechy techniczne musi być wystarczające, tak aby osoba trzecia, która jest specjalistą w danej dziedzinie, mogła na podstawie ujawnionych informacji odtworzyć wynalazek bez wkładania w to dodatkowego wysiłku intelektualnego5. Istotne jest, że zastosowanie to powinno być możliwe w jakiejkolwiek działalności przemysłowej, nie wykluczając rolnictwa.

Bardzo ważne jest aby wynalazek spełniał wszystkie przesłanki łącznie. Niespełnienie jakiejkolwiek przesłanki wyklucza możliwość udzielenia patentu.

Opisy patentowe nie zawsze posiadały zastrzeżenia patentowe. Pierwsze zastrzeżenia wymagane aktem prawnym pojawiły się w Stanach Zjednoczonych w 1836 roku. Ciekawostką jest, że niektóre państwa europejskie w swoich opisach patentowych nie miały zastrzeżeń do 1970 roku.

Zastrzeżenia patentowe określają zakres przedmiotowy patentu, poprzez wskazanie jego cech charakterystycznych. Wykładnią zastrzeżeń patentowych może być opis wynalazku i rysunki.

W Polsce ustawodawca dopuszcza możliwość wykładni poprzez opis i rysunki, ale nie wprowadza takiego obowiązku, w przeciwieństwie do Konwencji o patencie europejskim, gdzie opis i rysunki służą do interpretacji zastrzeżeń⁶.

Charakterystyczne jest to, iż każdy opis patentowy zawiera dwie kategorie zastrzeżeń. Są to zastrzeżenia niezależne, które są obligatoryjne dla każdego opisu wynalazku. Zastrzeżenia te definiują wynalazek poprzez podanie zestawu jego cech.

Drugą kategorią są zastrzeżenia zależne, które uściślają zakres z zastrzeżenia niezależnego albo zależnego. Poprzez odwołanie się do innego zastrzeżenie precyzują wskazane tam cechy.

Sposób recyklingu wyrobu opartego na co najmniej jednym polimerze chlorku winylu lub chlorku winylidenu, znamienny tym, że:

a) wyrób tnie się na fragmenty o średnich rozmiarach 1 cm do 50 cm w przypadku, gdy przekracza on te rozmiary

b) fragmenty wyrobu kontaktuje się z azeotropową lub pseudoazeotropową mieszaniną wody i rozpuszczalnika wybranego spośród (…)

c) polimer  rozpuszczony  w  rozpuszczalniku wytrąca się (…)

d) zbiera się cząstki polimeru

Sposób według zastrz.1, znamienny tym, że etap rozpuszczania (b) prowadzi się w pojemniku, w którym jest umieszczony perforowany bęben obrotowy.

Sposób według zaostrz.1, znamienny tym, że strącanie (c ) polimeru prowadzi się przez łączne wtryskiwanie pary wodnej i ciekłej wody.

(…)

Każde zastrzeżenie patentowe, bez względu na kategorię, powinno być ujęte jasno, w jednym zdaniu lub równoważniku zdania. Powinno być w całości poparte opisem wynalazku i określać w sposób zwięzły i jednoznaczny, zakres żądanej ochrony patentowej. Zastrzeżenia powinny zawierać cechy techniczne wskazanego rozwiązania.

Szczególną i zarazem nową formą zastrzeżeń dla polskiego prawa patentowego są zastrzeżenia typu szwajcarskiego (tzw. swiss claim), które stosuje się w wynalazkach z dziedziny farmacji i medycyny.

Zastrzeżenia te obejmują swoim zakresem drugie lub kolejne zastosowanie medyczne albo wskazanie znanej substancji chemicznej lub kompozycji farmaceutycznej. Nazwa „zastrzeżenia typu szwajcarskiego” została przyjęta po tym jak z sukcesem po raz pierwszy użyto tego typu zapisu zastrzeżeń w Szwajcarii.

Konstrukcja tych zastrzeżeń jest oparta o schemat i brzmi następująco: „……użycie substancji X do wytworzenia leku do leczenia schorzenia Y”.

Zastosowanie kwasu alendronowego lub jego farmaceutycznie dopuszczalnej soli lub ich miesza-niny do wytwarzania leku do hamowania resorpcji kości w celu zapobiegania lub leczenia osteoporozy u człowieka tego potrzebującego, przy czym lek jest przystosowany do podawania doustnego zgodnie z ciągłym schematem dawkowania o odstępach między dawkami wynoszących tydzień i jest w postaci tabletki zawierającej około 70 mg kwasu alendronowego lub jego farmaceutycznie dopuszczalnej soli w przeliczeniu na masę aktywnego kwasu alendronowego9.

Drugą formą zastrzeżeń używanych w opisach chemicznych są zastrzeżenia Markush’a. Po raz pierwszy zostały one „użyte”, również z sukcesem, w  Stanach Zjednoczonych przez Eugene Markushai stąd pochodzi ich nazwa.

Zastrzeżenia te chronią strukturę chemiczną związku z wielokrotnością funkcyjnych ekwiwalentów wskazanych w jednym lub większej części związku.

Konstrukcja tych zastrzeżeń oparta jest na schemacie: „ ….. wybrane z grupy związków składających się z A, B i C”

Przykład zastrzeżenia typu Markusza:

Związek o ogólnym wzorze (A) i jego farmaceuty-cznie dopuszczalne sole

w którym:

X oznacza –CONR5R6, -COOR7, -CO-R8 lub CN

R1 oznacza atom wodoru, alkil, aryl, heterocykloalkil, heteroaryl, atom chlorowca, hydroksyl, grupę aminową, grupę nitrową lub grupę cyjanową; R2, R3, R4 są takie same lub różne i niezależnie oznaczają atom wodoru, atom chlorowca, hydroksyl, grupę aminową, grupę nitrową, grupę cyjanową, acyl, acyloksyl, sulfony, sulfinyl, grupę alkiloaminową (…);

R5, R6, R7 są takie same lub różne i niezależnie oznaczają atom wodoru, hydroksyl, alkil, aryl, he-terocykloalkil, heteroaryl, alkoksyl lub aryloksyl;

R8 oznacza atom wodoru, hydroksyl, ugrupowanie tiolu, atom chlorowca, alkil, aryl, heterocykloalkil, heteroaryl, grupę alkilotio lub arylotio¹¹.

Przez uzyskanie patentu nabywa się prawo wyłącznego korzystania z wynalazku w sposób zarobkowy lub zawodowy na całym obszarze Polski albo kraju, w którym patent został udzielony. Czas trwania patentu wynosi 20 lat od daty dokonania zgłoszenia wynalazku w Urzędzie Patentowym.

Uprawniony z patentu może zakazać osobie trzeciej, niemającej jego zgody, korzystania z wynalazku w sposób zarobkowy lub zawodowy. Dotyczy to jakiejkolwiek komercji przejawiającej się, w szczególności, w wytarzaniu, używaniu, oferowaniu, wprowadzaniu do obrotu lub importowaniu produktu będącego przedmiotem wynalazku albo produktu bezpośrednio otrzymanego sposobem będącym przedmiotem wynalazku.

Opracowanie nowoczesnych technologii chemicznych w warunkach zrównoważonego rozwoju może być przedmiotem zastrzeżonego wynalazku. Dlatego niemniej istotne jest również posiadanie podstawowej wiedzy w zakresie prawa własności intelektualnej.

Przypisy:

1. Dz.U. z 2003 r., nr 119, poz.1117 z późn.zm.

2. Art.24 p.w.p.

3. Art.25 p.w.p.

4. Art. 26 p.w.p

5. Zob. A.Tadeusiak, Patentowanie wynalazków biotechnologicznych, Warszawa 2003, s. 77

6. Zob. K. Szczepanowska-Kozłowska, Przedmiotowy zakres ochrony patentowej na gruncie ustawy Prawo własności przemysłowe; Księga pamiątkowa z okazji 85-lecia ochrony własności przemysłowej w Polsce, s. 153

7. Zastrzeżenie nr 1 z opisu patentu PL 200695 B1, op.cit

8. Zastrzeżenie nr 2, 5 z opisu patentu PL 200695 B1, op.cit

9. zastrzeżenie nr 1 z patentu PL 195272, op.cit

10. zob. http://en.wikipedia.org/wiki/Claim_(patent)

11. Zastrzeżenie nr 1 z opisu wynalazku P. 359388, op.cit